Rejon nazywany dziś Bażantarnią był w przeszłości najsłynniejszym turystycznym "rajem" elblążan, stworzonym już w XVIII stuleciu, w pełni ukształtowanym w wieku XIX, cieszącym się ugruntowaną renomą i niesłychana sławą do 1945 roku. Co więcej, siła tej tradycji okazała się tak wielka i nieprzemijająca, że nawet po drugiej wojnie - w nowym środowisku społecznym i kulturowym - pamiętano o turystycznym i rekreacyjno-wypoczynkowym wizerunku okolicy, tworząc warunki zachęcające do spędzania właśnie tu wolnego czasu.

Nie zapomniano, jak w innych rejonach Wysoczyzny Elbląskiej, o dokonaniach romantycznych elblążan, próbowano je nawet ratować, adaptować i asymilować we współczesnym kontekście kulturowym. Tylko tu powstało wiele nazw własnych obiektów fizjograficznych zacierających wprawdzie stare miana, ale nadających okolicy malowniczy koloryt.

Bażantarnia mityczną krainą

Bażantarnia była więc i jest bardzo szczególnym miejscem w Elblągu. Tworzące ją gęste lasy, w głównej mierze bukowo-grabowe, pozostały nie zmienione od dawien dawna. Gdy dzisiaj wybierzemy się na spacer po pokrytych nimi wzniesieniach i jarach, możemy bez większego błędu przyjąć, iż takie krajobrazy towarzyszyły mitycznym wydarzeniom odbywającym się w Pogezanii na początku rachuby czasu, gdy losy bogów, ludzi i innych istot - uznawanych dziś za nadprzyrodzone - splatały się tworząc zapomniane później mity. Odkryli je i przypomnieli we fragmentach elbląscy "bajkomalarze" dopiero w XIX wieku.

Co wiemy o Bażantarnii?

Wiadomości elblążan o tej okolicy okazują się nad wyraz skromne. I nie chodzi mi o wiadomości historyczne, odnoszące się do konkretnych dat, nazwisk czy wydarzeń. Zresztą takie wiadomości bardzo obciążają pamięć i w gruncie rzeczy nie są nikomu potrzebne. Chodzi mi o wiedzę zupełnie innej natury, mianowicie o sama świadomość znaczenia, czym bażantarnia właściwie była dla dawnych elblążan. Jaką posiadała rangę, jakie wyzwalała emocje, jakie tworzyła tradycje? czy ktokolwiek wie, pamięta, iż w miesiącach letnich przenosiło się tam całe kulturalne życie Elbląga, że tam uroczyście obchodzono urodziny króla Prus, wybierano króla strzelców, organizowano koncerty w szerokim spektrum: od orkiestr wojskowych do upamiętniających Beethovena; że w leśnym amfiteatrze wystawiano sztuki Shakespeare'a i były to inscenizacje przygotowywane wcześniej niż w Gdańsku. I ważne są nie tylko fakty, ale co ich wymowa. Znamiennym jest, że po raz pierwszy w Prusach Hamlet czy Otello pojawili się najpierw w scenerii bukowych lasów, a nie wielkich teatrów Gdańska czy Królewca.

Majątki mieszczańskie

Można poruszyć jeszcze jedna kwestię dotyczącą Bażantarni. Można ją przedstawić w pytaniu czym właściwie jest Bażantarnia? Na co konkretnie wskazuje nazwa? Oczywiści określenie jest nowe, co jednak nie stanowi ewenementu w Prusach. W krainie tej niemal każde miejsce ma przynajmniej dwa miana: niemieckie i polskie, przy czym nie zawsze panuje miedzy nimi zgodność znaczeniowa. Natomiast wspólna jest strefa - desygnat, obiekt nazywany. Jednak nie w przypadku Bażantarni. Dawny i współczesny elblążanin z trudnością osiągnęliby porozumienie na temat tego, co przypisać słowu Bażantarnia. Rozległy zespół leśny położony na wschód od Elbląga nie stanowił przedtem całości, jednego nazwanego obszaru, który znamy dziś. Występowały w nim tereny kulturowo i administracyjnie rozłączne, związane z kilkunastoma jednostkami osadniczymi o różnym statusie prawnym, o odmiennych dziejach, o innej zawartości. W pojęciu dawnego elblążanina nie występowały ścisłe związki między nimi, w żadnym wypadku nie potraktowałby ich jako elementów składających się w jedną całość. Łączyło je tylko położenie blisko siebie, granice. Przy czym te granice raczej jednak dzieliły - każdy teren miał przecież swoją nazwę, czytaj: historię i zawartość.

I tak w rejonie dzisiejszej Bażantarni istniały:

Las Rodziny Wesseln (Wesseler Wald - należący do majątku mieszczańskiego rodziny Wesseln, z siedliskiem młyna Wesseln, dzis Leśne Oko);

Las Benkensteina (Benkensteiner Wald - związany z majątkiem mieszczańskim o tej samej nazwie, zawierający siedlisko Młyna Olejowego - Oelmühle, zniszczone);

Las Dąbrowskie Pustacie (Domerauer Wüsten - należący do wsi Dąbrowa, z siedzibą leśnictwa, zachowaną); Las Włóki Hechta (Hechtshufe);

Las Parafialny (Pfarrwald - pierwotnie należący do parafii pod wezwaniem Świętego Mikołaja w Elblągu, z urokliwym zajazdem Parafialny Domek - Pffarhäuschen, zniszczonym);

Las Stagniewski (Stagnitter Wald - związany z majątkiem mieszczańskim, potem kurortem uzdrowiskowym Stagniewo braci Maldzi, zdegradowanym);

Lasek Rodziny Hoppe (Hoppenwäldchen - nazwa wywodząca się od znanej rodziny patrycjuszy elbląskich);

W centrum leżał natomiast Las Vogelsang (Vogelsanger Wald)- z dworem Abbega przekształconym w siedzibę nadleśnictwa, zajazdem Gasthaus Vogelsang znanym dziś jako restauracja "Myśliwska", domem Bractwa Kurkowego (Elbinger Schützenverien) i dwoma parkami (miejskim i dworskim) założonymi na tarasach, przechodzącymi na wschodzie w las ("park naturalny").

Obszarowo Bażantarnia obejmuje zatem kilka historycznie zróżnicowanych terenów i pod tym względem jako rejon turystyczny jest najmniej jednolita wśród omawianych. Najbliższą dla niej analogię stanowił Las Vogelsang, od XIX wieku kształtowany romantyczny "park naturalny", a nawet szerzej: naturalno-kulturowy, jako "kurort" (Ausflugsort) z zapleczem kulturowym i rozrywkowym Elbląga.